Ένα οδοιπορικό τρόμου –με αφορμή τον Covid-19–, που παρουσιάζει τους θανατηφόρους ιούς που διέλυσαν αυτοκρατορίες και προκάλεσαν σοκ στις κοινωνίες της εποχής, αλλάζοντας τον ρου της ιστορίας

  Γράφει ο Αντώνης Χρυσουλάκης 

Παγκόσμια ανησυχία έχει προκαλέσει η ραγδαία εξάπλωση του κοροναϊού. Μόνο μέσα σε λίγες εβδομάδες έχει προκαλέσει πάνω από χίλιους θανάτους, ξεπερνώντας και εκείνους από τον φονικό ιό SARS πίσω στη διετία 2002-2004, με δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους να έχουν ήδη προσβληθεί.

Ο Covid-19, όπως είναι το επίσημο όνομά του, ανήκει στην ομάδα των κοροναϊών οι οποίοι προκαλούν συνήθως ήπια έως μέτρια λοίμωξη του ανώτερου αναπνευστικού, με συμπτώματα που μοιάζουν πολύ με αυτά του κοινού κρυολογήματος. Τα συμπτώματα της λοίμωξης περιλαμβάνουν κυρίως πυρετό και αναπνευστική δυσχέρεια, ενώ οι ακτινογραφίες θώρακα των ασθενών έδειξαν σοβαρές αλλοιώσεις και στους δύο πνεύμονες. Ακόμα, σύμφωνα με μερικές μελέτες, μπορεί τα συμπτώματα να είναι πιο ήπια και άλλες φορές πιο σφοδρά. Οι ειδικοί αναφέρουν πως ο ιός μπορεί να μεταδοθεί μέχρι και στα δύο μέτρα και έχει τη δυνατότητα να επιβιώσει σε επιφάνειες για εννέα μέρες υπό κατάλληλες συνθήκες.

Παρ’ όλα αυτά όμως, ο κοροναϊός δεν είναι η μόνη ασθένεια που απασχόλησε την ανθρωπότητα στο πέρασμα των αιώνων. Υπήρξαν ακόμα πολύ χειρότερες, που έκαναν ολόκληρες αυτοκρατορίες να καταρρεύσουν και «γονάτισαν» ηπείρους, αφήνοντας πίσω τους εκατόμβες νεκρών. Ποιες ήταν όμως όλες αυτές οι ασθένειες; Το «Π», κάνοντας μια ιστορική αναδρομή, σας παρουσιάζει τις χειρότερες ασθένειες που έπληξαν την ανθρωπότητα, αφήνοντας πίσω τον όλεθρο.

 

Αθηναϊκός λοιμός – Η αιτία της πτώσης της Αρχαίας Αθήνας ως υπερδύναμης στον ελλαδικό χώρο

Ο αθηναϊκός λοιμός ήταν η μεγάλη αρρώστια η οποία «χτύπησε» την Αθήνα κατά τη διάρκεια του δεύτερου χρόνου του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 430 π.Χ., και οδήγησε στην πτώση της αθηναϊκής ηγεμονίας επιφέροντας την ήττα από τη Σπάρτη. Η αρχή, όπως αναφέρουν οι ιστορικές πηγές, έγινε από τον Πειραιά και –σύμφωνα με τον Θουκυδίδη– η ασθένεια προήλθε από την Αιθιοπία, απ’ όπου πέρασε στην Αίγυπτο και στη συνέχεια στον ελληνικό κόσμο.

Εκείνη την περίοδο η Αθήνα ήταν υπό σπαρτιάτικη πολιορκία και μεγάλος αριθμός ανθρώπων βρισκόταν εντός των τειχών της πόλης. Αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στο να εξαπλωθεί η αρρώστια ταχύτατα. Όπως περιγράφει ο Θουκυδίδης, η αρρώστια κατάφερε να σκοτώσει γύρω στο 1/4 έως τo 1/3 του πληθυσμού της πόλης, ο οποίος ανερχόταν σε 300.000. Από την εξάπλωσή του δεν γλίτωσε ούτε ο ισχυρός άνδρας της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, Περικλής. Σύμφωνα με τα αρχαία χειρόγραφα, τα συμπτώματα της νόσου περιελάμβαναν ισχυρό πυρετό, πονοκεφάλους, εξανθήματα στο σώμα καθώς και σπασμούς. Τα κείμενα αναφέρουν ότι οι περισσότεροι πέθαιναν την εβδόμη ή ενάτη ημέρα από την εκδήλωση της ασθένειας. Την ίδια στιγμή, ο Ρωμαίος φιλόσοφος Λούκριτος, ο οποίος είχε μελετήσει το χειρόγραφο του ιατρού Άκρωνα, το οποίο δεν σώζεται σήμερα, ανέφερε σε δικό του έργο ότι εμφανίζονταν αίμα ή μαύρες υγρές κενώσεις από τις σωματικές κοιλότητες.

Η σύγχρονη επιστήμη δεν έχει καταφέρει ακόμα να πει με σιγουριά τι «είχε χτυπήσει» την πόλη της Αθήνας. Παρ’ όλα αυτά όμως, ερευνητές θεωρούν τον τύφο, τη βουβωνική πανώλη, την ανεμοβλογιά, την ιλαρά και τον αιμορραγικό πυρετό Έμπολα ως τις πιο πιθανές αιτίες εμφάνισης του συγκεκριμένου λοιμού.

 

Η μεγάλη πανώλη του Ιουστινιανού – Όταν η Βασιλεύουσα «γονάτισε»

Το 541 μ.Χ., η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έζησε μία από τις πρώτες καταστροφικές επιδημίες βουβωνικής πανώλης η οποία κόστισε τη ζωή σε εκατομμύρια ανθρώπους και επικεντρώθηκε κυρίως στην Κωνσταντινούπολη. Όπως αναφέρουν πηγές, η συγκεκριμένη ασθένεια προκαλούσε μέχρι και 5.000 θανάτους την ημέρα στη Βασιλεύουσα και κάποιοι αναφέρουν ότι μείωσε τον πληθυσμό της πόλης, ο οποίος αριθμούσε 400.000, στο μισό. Πέρα όμως από την Κωνσταντινούπολη, η ασθένεια εξαπλώθηκε μέσω του εμπορίου σε όλο τον κόσμο. Η επιδημία οδήγησε την αυτοκρατορία σε οικονομική κρίση, διότι οι άνθρωποι από τον φόβο άρχισαν να μην εργάζονται. Αυτό έπληξε και το σπουδαίο σχέδιο του αυτοκράτορα για την ανακατάληψη των δυτικών εδαφών της Αυτοκρατορίας, που είχαν χαθεί πριν από έναν αιώνα. Μάλιστα, ούτε ο ίδιος ο αυτοκράτορας δεν γλίτωσε από το πέρασμά της, αλλά στο τέλος κατάφερε να επιβιώσει.

Η βουβωνική πανώλη προκαλείται από το βακτήριο Yersinia pestis (βάκιλος του Γερσίν). Η νόσος μεταδίδεται στον άνθρωπο από το τσίμπημα ζωυφίων που παρασιτούν στον άρρωστο μαύρο αρουραίο. Η ασθένεια εμφανίζεται σε τρεις μορφές: γλύτωσε
• βουβωνική (έντονη αιμορραγική λεμφαδενίτιδα),
• πνευμονική, που είναι ιδιαίτερα μολυσματική μορφή (βαριά πνευμονία)
• σηψαιμική.

Η σηψαιμική και η πνευμονική μορφή είναι πάντα θανατηφόρες, εάν η θεραπευτική αγωγή δεν δοθεί άμεσα. Οι σουλφοναμίδες και ορισμένα αντιβιοτικά, όπως η στρεπτομυκίνη, είναι πολύ αποτελεσματικές κατά του πανωλικού βακτηρίου.
Όπως προαναφέραμε, αυτό ήταν ένα από τα πρώτα ξεσπάσματα της βουβωνικής πανώλης, που αργότερα, κατά τον Μεσαίωνα, έγινε γνωστή στην Ευρώπη ως ο «Μαύρος Θάνατος». Σύμφωνα με τον ιστορικό Προκόπιο, το σημείο «0» ήταν το λιμάνι του Πελούσιου στην Αίγυπτο και η ασθένεια μεταφέρθηκε μέσω των πλοίων στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα και στη συνέχεια σε όλη τη Μεσόγειο, την Ευρώπη και την Κίνα. Μετά το πέρασμά της, έκανε μια σύντομη επανεμφάνιση το 750 μ.Χ. Από τότε, δεν υπήρξαν ξανά μεγάλες πανδημίες λόγω αυτής της νόσου στην Ευρώπη, μέχρι τον «Μαύρο Θάνατο».

 

Ο «Μαύρος Θάνατος» – Όταν η Ευρώπη ερημώθηκε

Η βουβωνική πανώλη, ή αλλιώς ο «Μαύρος Θάνατος», έκανε ξανά την εμφάνισή της το 1348 μέχρι και το 1353 και έμελλε να στιγματίσει ανεπανόρθωτα την Ευρώπη, στοιχίζοντας τη ζωή 20 με 25 εκατομμυρίων ανθρώπων – δηλαδή του ενός τρίτου του τότε ευρωπαϊκού πληθυσμού. Η νόσος μέσω του εμπορίου έπληξε την Αφρική και την Ασία, αλλά δεν υπάρχουν καταγραφές ώστε να ξέρουμε επακριβώς τον αριθμό των θανάτων. Σύμφωνα με θεωρίες, η «αφετηρία» της ήταν στις στέπες της Μογγολίας, απ’ οπού με τις εκστρατείες της Χρυσής Ορδής έφτασε στη Μέση Ανατολή. Υπάρχει και η άποψη ότι προήλθε από τη βόρεια Ινδία και μέσω των εμπορικών σχέσεων κατά μήκος του «Δρόμου του Μεταξιού» έφτασε στη Γηραιά Ήπειρο.

Όπως αναφέρουν οι πηγές, οι πρώτες καταγραφές έγιναν τον Οκτώβριο του 1347, όταν γενοβέζικα εμπορικά πλοία, προερχόμενα από το λιμάνι της Κάφας στην Κριμαία, προσέγγισαν το λιμάνι της Μεσσήνης στη Σικελία. Τα πλοία αυτά ήταν γεμάτα νεκρούς και αρρώστους οι οποίοι είχαν προσβληθεί από την πανούκλα. Στην εξάπλωση της νόσου συντέλεσαν και οι κακές συνθήκες υγιεινής που επικρατούσαν στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Τον Αύγουστο του 1348, η πανώλη έφτασε στη Γαλλία και στην πόλη Αβινιόν, η οποία εκείνη τη περίοδο ήταν η έδρα του Πάπα. Αλλά και το Παρίσι, μία από τις πολυπληθέστερες πόλης της ηπείρου, είχε αρχίσει να επηρεάζεται ήδη από τον Μάιο του ίδιου έτους.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο προσωπικός γιατρός του Πάπα Κλήμεντα ΣΤ’, Γκι ντε Σολιάκ, έγραψε πως στην Ευρώπη υπήρχαν η πνευμονική και η βουβωνική πανώλη. Η πρώτη (η πνευμονική) συνοδευόταν από πυρετό, που δεν υποχωρούσε, μαζί με αιμοπτύσεις, πράγμα το οποίο επέφερε τον θάνατο μέσα σε τρεις ημέρες. Σε ό,τι έχει να κάνει με τη δεύτερη (βουβωνική), συνοδευόταν επίσης από πυρετό που δεν υποχωρούσε μαζί όμως και με αποστήματα στα εξωτερικά μέρη του σώματος, ιδιαίτερα στις μασχάλες και στη βουβωνική χώρα. Οι άνθρωποι που έφεραν αυτά τα συμπτώματα πέθαιναν μέσα σε πέντε μέρες. Αυτή δεν ήταν η τελευταία φορά που η ανθρωπότητα θα δει την πανούκλα, διότι η ασθένεια επανεμφανίστηκε το 1665 στο Λονδίνο και το τελευταίο συμβάν εξάπλωσής της ήταν στο Βιετνάμ το 1960, κατά τη διάρκεια του πολέμου με τους Αμερικανούς.

 

Λοιμός των Αζτέκων – Όταν μια αυτοκρατορία εκατομμυρίων αφανίστηκε από έναν… εισαγόμενο ιό

Καθώς προχωράμε μέσα στην πάροδο των χρόνων, θα ήταν αδύνατο να μην αναφέρουμε τον λοιμό που έπληξε την αυτοκρατορία των Αζτέκων κατά τη διάρκεια της ισπανικής κατάκτησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι, πριν φτάσουν οι Ισπανοί στρατιώτες του στρατηγού Κορτέζ το 1521 μ.Χ., η αυτοκρατορία των Αζτέκων αριθμούσε –σύμφωνα με ιστορικούς– περί τα 25-30 εκατ. ανθρώπους. Μετά την ολοκλήρωση της κατάκτηση από τους κονκισταντόρες υπολογίζεται ότι ένα ποσοστό ανάμεσα στο 10% και το 50% του συνολικού πληθυσμού πέθανε από επιδημία ευλογιάς που έφεραν οι Ισπανοί μαζί τους. Μετά το πέρασμα εκατό χρόνων υπολογίζεται ότι από τον γηγενή πληθυσμό είχαν μείνει περίπου 1,5-3 εκατομμύρια.

Κάποια στιγμή, η ευλογιά πέρασε στον Βορρά και έπληξε τις εκεί νομαδικές φυλές, συντελώντας στην περαιτέρω μείωση του ινδιάνικου στοιχείου της Αμερικής. Το πρώτο κρούσμα ευλογιάς στην αμερικανική ήπειρο ήταν στο νησί Ισπανιόλα, το οποίο σήμερα αποτελείται από τη Δομινικανή Δημοκρατία και την Αϊτή. Οι Ινδιάνοι που ήρθαν σε επαφή με τους Ισπανούς άρχισαν να νοσούν από τον ιό της ευλογιάς, διότι δεν διέθεταν τα κατάλληλα αντισώματα, και άρχισαν να πεθαίνουν πολύ γρήγορα, μέχρι που αποδεκατίστηκαν.

Η ευλογιά είναι μια εξαιρετικά μεταδοτική ασθένεια και μεταφέρεται από άνθρωπο σε άνθρωπο προκαλώντας υψηλό πυρετό, πόνο στην κοιλιά και πονοκέφαλο. Τότε ξαφνικά τα συμπτώματα υποχωρούν και εμφανίζονται τα γνωστά σε όλους μας εξανθήματα, τα οποία γεμίζουν όλο το σώμα. Στη συνέχεια, αφού αρχίσουν τα εξανθήματα να εμφανίζονται από το κεφάλι και τα χέρια, σιγά-σιγά και σταθερά επεκτείνονται σε όλο το σώμα και μετά από λίγες μέρες γεμίζουν με πύον. Το άτομο, για έναν μήνα που διαρκεί η διαδικασία, είναι μεταδοτικός φορέας και η θνησιμότητα της νόσου αγγίζει το 30% με 35%. Σήμερα η ανθρωπότητα έχει καταφέρει να νικήσει τη νόσο μέσω του εμβολιασμού. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ανακοίνωσε την πλήρη εξάλειψη της ευλογιάς το 1980 και αυτή αποτελεί τη μοναδική νόσο που ο άνθρωπος κατάφερε να την εξαφανίσει, διότι δεν μπορούμε να την συναντήσουμε ελεύθερη στη φύση. Ο ΠΟΥ, παρ’ όλο που είχε εξαγγείλει την καταστροφή των τελευταίων γνωστών δειγμάτων του ιού, το 2002 αποφάσισε να τα διατηρήσει για ερευνητικούς σκοπούς και για την αντιμετώπιση κάποιας μελλοντικής επιδημίας.

 

Η ισπανική γρίπη – Η ασθένεια που σκότωσε περισσότερους από ό,τι ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος

Το 1918 εμφανίστηκε μια νέα θανατηφόρα ασθένεια η οποία προερχόταν από τη γρίπη των πτηνών και στοίχισε τη ζωή σε 20 εκατομμύρια ανθρώπους – σύμφωνα με άλλες πηγές μπορεί και 40. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, που μαινόταν, έχασαν τη ζωή τους 18,6 εκατομμύρια άνθρωποι. Η γρίπη αυτή ονομάστηκε ισπανική, επειδή πρώτη φορά αναφέρθηκε από τις ισπανικές εφημερίδες.

Σύμφωνα με μεταγενέστερες μελέτες επιστημόνων που κατάφεραν να βρουν δείγματα του ιού, πρόκειται για μια μετεξέλιξη μιας νόσου των πτηνών, η οποία μεταπήδησε στον άνθρωπο. Οι επιστήμονες αναφέρουν ότι μια μικρή μετάλλαξη του ιού επέτρεψε στις πρωτεΐνες της επιφάνειάς του, που χρησιμοποιούνται για να προσκολληθεί ο ιός στα κύτταρα, να αναγνωρίζουν και τους αντίστοιχους ανθρώπινους υποδοχείς. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της ήταν ότι «προτιμούσε» τους νέους και η θνησιμότητα λόγω αυτής ήταν μεγάλη, διότι πολλοί που νοσούσαν μπορεί να έχαναν τη ζωή τους μέσα σε μία μέρα. Ιατρικά περιοδικά αναφέρουν ότι άνθρωποι έχαναν τη μάχη από οξύ φλεγμονώδες πνευμονικό οίδημα και την ίδια στιγμή ανάμεσα στα συμπτώματα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς κυάνωση του δέρματος ιδιαίτερα γύρω από το πρόσωπο, στο στόμα, στον λαιμό και στα δάχτυλα.

Η γρίπη εξαπλώθηκε ταχύτατα σε όλη την υφήλιο εξαιτίας του πολέμου, λόγω των συνεχών μετακινήσεων των στρατευμάτων, καθώς και των εμπορικών πλοίων που ταξίδευαν σχεδόν παντού. Μερικοί επιστήμονες θεωρούν τον τόπο προέλευσής της την Ανατολή, όμως υπάρχουν και αυτοί που πιστεύουν ότι προήλθε από την Αμερική, εξαιτίας των αμερικανικών στρατευμάτων που έφτασαν στην Ευρώπη για να συνδράμουν τις δυνάμεις της Αντάντ. Η ισπανική γρίπη διήρκεσε 18 μήνες, ένα διάστημα που θεωρείται σχετικά μικρό, αλλά τελικά αποδείχτηκε ιδιαίτερα θανατηφόρο.

 

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Παρασκήνιο» το Σάββατο 15 Φεβρουαρίου 2020

Προβολές: 132